Rozwój autonomii uczniów z niepełnosprawnością intelektualną
Zdobywanie autonomii jest zadaniem procesu wychowawczego, który trwa przez całe życie. W okresie wczesnego dzieciństwa dziecko przeżywa kryzys rozwojowy dotyczący autonomii kontra wstydu i zwątpienia, który w wyniku prawidłowego rozwiązania ukształtuje cnotę woli. W tym czasie dziecko uczy się panować nad własnym organizmem, zdobywa poczucie samokontroli, zaczyna różnicować własne stany wewnętrzne, staje się bardziej samodzielne. Utrata samokontroli lub nadmierna kontrola rodziców powoduje wstyd i zwątpienie. Dlatego tak ważny jest wpływ otoczenia i interakcji z nim na rozwój samodzielności dziecka, które eksploruje świat i stawia pierwsze kroki w kierunku niezależności. Istotną cechą rozwojową w tym okresie jest poczucie sprawstwa, czyli świadomości, że jest się inicjatorem zdarzeń oraz zmian. Dziecko z niepełnosprawnością intelektualną ma potrzebę rozwijania swojej autonomii, ale potrzebuje ono odpowiedniej stymulacji. We wczesnym dzieciństwie jedną z podstawowych funkcji wyrażania siebie jest ekspresja, czyli pokazywanie odczuwanych emocji. Przeżywane uczucia motywują do podejmowania działań lub ich zaniechania. Sferę emocjonalną ożywia zaciekawienie, zainteresowanie oraz zadowolenie z sukcesów. Ciekawość poznawcza jest rozbudzana poprzez podejmowanie działań zgodnych z zainteresowaniami dziecka. Ważne w tym czasie jest stwarzanie sytuacji, w których dziecko będzie mogło wielozmysłowo doświadczyć różnorodnej zabawy. Przyjemne emocje, które się uaktywnią wpłyną na uczenie się, a życzliwy i akceptujący stosunek do dziecka da mu intuicyjne odczucie własnej wartości. Rozwój niezależności osoby z niepełnosprawnością intelektualną zależy od wielu czynników. Duże znacznie w okresie dorosłości mają czynniki osobowościowe. Podczas obcowania z różnymi ludźmi odkrywany, że każdy z nas jest inny. Każdy człowiek ma swój punkt widzenia oraz pewien wzorzec reakcji na różne sytuacje. To właśnie osobowość określa niepowtarzalność i unikalność jednostki społecznej jaką jest człowiek. Badania dowodzą, że osobowość jest zbiorem cech, które sprawiają, że mamy określone preferencje, przekonania, wartości i zachowania. Niektórzy z nas są osobami ekstrawertycznymi, czyli bardziej towarzyskimi i aktywnymi, inni prezentują cechy introwertyczne i są postrzegani jako nieśmiali, osamotnieni. Osoby, które mają wysoki poziom neurotyczności, reagują nadmiernym lękiem, krytycyzmem i impulsywnością. Z kolei osoby z niską neurotycznością są bardziej stabilne emocjonalnie, łagodniej reagują na stres. Niektórzy ludzie posiadają większą otwartość na zdobywanie nowych doświadczeń, a pozostali mają mniejsze nasilenie tej cechy i preferują tradycjonalizm. Są osoby ugodowe i nieustępliwe, sumienne i mało angażujące się w staranne wykonanie swoich obowiązków. Rozwój osobowości u osób z niepełnosprawnością intelektualną oraz u osób z normą intelektualną formułuje się podobnie, jednakże osoby z deficytami intelektualnymi wykazują większą podatność na zaburzenie tej sfery. Osobowościowe wyznaczniki rozwoju autonomii wśród osób z niepełnosprawnością intelektualną dotyczą zrozumienia siebie, zaakceptowania swojej sytuacji życiowej oraz osiągnięcia stopnia zadowolenia z siebie. Stosunek do siebie w dużej mierze wyznacza poczucie własnej wartości oraz pewności siebie, są to determinanty podejmowania aktywności, śmiałości oraz zdolności adaptacyjnej. Niezbędnym czynnikiem wpływającym na rozwój poczucia własnej wartości jest możliwość przeżywania sukcesów. Zdobywanie osiągnięć i odnoszenie sukcesów zachęca do podejmowania nowych zadań. Każda osoba jest członkiem społeczeństwa, żyje wśród ludzi i z nimi funkcjonuje przez całe życie. Dla uczniów z niepełnosprawnością intelektualną sfera tworzenia więzi społecznych może być dużym wyzwaniem, co warunkowane jest nie tyle deficytami intelektualnymi, ale trudnościami socjoedukacyjnymi. Umiejętności społeczne, które są potrzebne w budowaniu relacji z innymi to m.in. empatia, komunikowanie się, wgląd społeczny, czyli stosowny dobór zachowania. Istotne znaczenia mają także umiejętności wynikające z poczucia radzenia sobie tj. poszukiwanie informacji, zwracanie się o pomoc, korzystanie ze wsparcia, inicjowanie działania, a także powstrzymywanie się od działania po analizie własnych ograniczeń. Rozwój autonomii wiąże się z procesem wychowania. Aby zwiększyć możliwość autonomicznego funkcjonowania ważne jest włączanie osób z niepełnosprawnością intelektualną do samodzielnego, spontanicznego działania. Zasadnicze jest dawanie uczniom możliwości wyboru, powierzanie obowiązków na miarę ich umiejętności i możliwości. Zajęcia edukacyjne i terapeutyczne w Specjalnym Ośrodku Szkolno – Wychowawczym – Centrum Autyzmu i Całościowych Zaburzeń Rozwojowych w Niemienicach dają ogromną możliwość i szanse kształtowania autonomii każdego ucznia, rozwijania umiejętności podejmowania wyborów i samodzielnego podejmowania aktywności. Uczniowie spędzają czas doświadczając powszechnego nurtu życia. Zdobywają wiedzę i rozwijają swoje umiejętności interpersonalne w poczuciu akceptacji samego siebie i świadomości swoich uczuć. Nauczyciele dążą do rozwijania u uczniów umiejętności rozpoznawania i dbania o zaspokojenie potrzeb, co wpływa na darzenie się wzajemnym zaufaniem.
,,Kto jest obsługiwany, a nie wspomagany, jest w pewien sposób ograniczony w swojej niezależności. Dla godności ludzkiej pojęcie to jest fundamentalne: Nie chcę być obsługiwany, ponieważ nie jestem bezradny, ale musimy sobie pomagać, ponieważ jesteśmy istotami społecznymi – oto co należy zrozumieć, by móc poczuć się naprawdę wolnym.”
Odkrycie dziecka
Literatura
Harwas-Napierala, B., Trempała, J. (2000). Psychologia rozwoju człowieka. Tom 2. Charakterystyka okresów życia człowieka, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Montessori M. (2014). Odkrycie dziecka, Łódź: Wydawnictwo Palatum.
Oleś, P. K. (2003). Wprowadzenie do psychologii osobowości. Warszawa: Scholar.
Pilecka W., Pilecki J. (1996). Warunki i wyznaczniki rozwoju autonomii dziecka upośledzonego umysłowo, [w:] W. Dykcik (red.), Społeczeństwo wobec autonomii osób niepełnosprawnych. Od diagnoz do prognoz i do działań. Poznań: Wydawnictwo Eruditus, 31–48.
Zawiślak A. (2008). Problemy autonomii osób dorosłych z niepełnosprawnością intelektualną, [w:] Rocznik Naukowy Kujawsko-Pomorskiej Szkoły Wyższej w Bydgoszczy. Transdyscyplinarne Studia o Kulturze (i) Edukacji nr 3, 41-46.
Aleksandra Soczumska